Speech van Burgemeester Bram van Hemmen tijdens de Dodenherdenking in Sliedrecht
SLIEDRECHT - Hieronder de speech van Burgemeester Bram van Hemmen: Dodenherdenking. Hoe zou u reageren?
Afgelopen maandag was ik samen met mijn vrouw in Kamp Westerbork. Een bijzonder kamp waar in de drukste periode 17.000 mensen verbleven. Uiteindelijk zijn met 93 treintransporten 107.000 mensen naar vernietigingskampen vervoerd. Met name Auschwitz en Sobibor waren de eindbestemmingen. Met deze bestemmingen, zult u niet verbaasd zijn dat slechts 5.000 van hen terugkwamen.
Onder die 102.000 mensen die niet terugkwamen, waren ook Sliedrechters. Vier Joodse families uit ons dorp werden september 1942 opgepakt en afgevoerd. Eerst naar Rotterdam, naar Loods 24 en vervolgens naar Westerbork, waar ze enkele maanden zijn gebleven, totdat ook hun namen opgeroepen werden en zij zich moesten melden voor transport naar Auschwitz. Daar zijn deze Sliedrechtse gezinnen vrijwel direct na aankomst – op 5 februari 1943 – om het leven gebracht.
Woensdag mocht ik bij Jom Hasjoa in de Dijksynagoge al hun namen weer noemen. Een eretaak.
In Westerbork sloten mijn vrouw en ik aan bij een rondleiding over het kampterrein, waar een kleinzoon van een van slachtoffers het verhaal van Westerbork vertelde. Een opmerking die hij tussen neus en lippen maakte, bleef bij mij steken. Hij vertelde:
“De overlevingskans was ongeveer 5%. Als 17.000 inwoners zich tegen een handjevol bewakers hadden gekeerd, waren er zeker mensen gedood, maar meer dan 95% had het gered.”
Toen dacht ik: “hoe zou ik reageren?”
Waarom bleven die bewoners van Westerbork zich aan de Duitse kampregels houden? Hoop. Veel valse hoop. De verteller beschreef het leven in kamp Westerbork en hoe ‘normaal’ dat leven was. Kinderen gingen naar school, met Joodse leraren en er was een ziekenhuis, met Joodse artsen. In de registratiebarak werden op dinsdagavonden revuevoorstellingen en concerten gegeven en toneelstukken opgevoerd. Met Joodse muzikanten en acteurs. Als ze ons willen vermoorden, waarom gaan we dan naar school of het theater?
Er zijn drie mogelijke reacties die een mens kan hebben bij gevaar. Je kunt vechten, je kunt vluchten en je kunt bevriezen of beter berusten. In het Engels fight, flight en freeze genoemd.
Hoe zou u reageren?
Ik moest denken aan de reanimatiepoging op het Winklerplein twee weken terug. Een oudere man kreeg een hartstilstand en zakte in elkaar. Directe omstanders hadden allemaal een keuze hoe men zou kunnen reageren. Enkelen schoten te hulp en hebben letterlijk gevochten voor een leven. Sommigen vertrokken zo snel als ze konden. De meesten bleven staan en kijken. Vechten, vluchten en berusten. Een keuze die onbewust gemaakt wordt. Waarbij de ene keus niet op voorhand beter is dan de andere. Immers als iedereen wil helpen of iedereen wegloopt gaat het natuurlijk ook niet goed. Tegelijk leverde het blijven staan en kijken, waarschijnlijk zonder dat men ervan bewust was, veel hinder op voor de hulpverlening.
Hoe zou u reageren?
In de context van de oorlog kennen we het vechten wel. Als we bijvoorbeeld kijken naar de aanslag op de groep NSB-landwachters bij de Helsluis. Er vallen twee doden. Een duidelijke vergelding voor het doodschieten van bakker Wouter Smit. De Duitsers reageerden genadeloos met een vergeldingsrazzia en pakten 650 mannen tussen de 18 en de 25 op. Mannen uit Werkendam, Giessendam, Hardinxveld en vooral uit Sliedrecht. Deze mannen kennen wij onder de naam Merwedegijzelaars.
Een aantal Sliedrechters weet nog te ontkomen en vluchten. In een schoorsteen, onder de vloer en in een grote boom. Zij hadden geluk.
Het overgrote deel kon niet anders dan berusten. Het dorp kon niet anders dan berusten. Als er ruim 2000 bewapende Duitsers door het dorp lopen, dan heb je weinig keus. Er werden 650 mannen weggevoerd, 26 kwamen niet meer terug. En van hen die terugkwamen, waren er veel fysiek en vaker mentaal gewond.
De daders van de aanslag bij de Helsluis zijn nooit bekend geworden. Zo gevochten als ze hebben tegen de bezetter, zo stil zijn ze gebleven bij de gevolgen. Toch is hun verhaal voor de nabestaanden belangrijke informatie, niet om met de vinger te wijzen of verhaal te halen. Nee, juist om te begrijpen. Om het af te ronden.
Uit 32 internationale onderzoeken is gebleken dat de traumatische ervaringen van de mensen die de holocaust ondergingen, niet alleen op kinderen, maar ook op klein- en achterkleinkinderen overgedragen worden. Dat betekent dat er nu op dit moment jonge mensen zijn voor wie de tweede wereldoorlog ook na 75 jaar nog steeds actueel is.
Dat geldt ook voor de nabestaanden van de Merwedegijzelaars. De trauma’s zijn door de kinderen ervaren. Vraag maar aan Anja van der Starre. Voor haar dochter Nina is de zoektocht van haar moeder naar de verhalen ook een onderdeel van haar leven. Voor hen en de andere nabestaanden is het daarom erg belangrijk om het verhaal compleet te hebben, het een plek te geven.
Juist daarom wil ik een oproep doen, aan iedereen die dit hoort. Als u meer weet over die aanslag bij de Helsluis, deel het met anderen. Er is geen oordeel over goed en fout van de daad of een schande waar men u op afrekent. Berust niet in dat verleden, want anderen vechten er nog steeds mee. Vecht met hen mee, zodat we dit dorpsdrama nooit vergeten.
Hoe zou u reageren?
De oorlog begon niet met straten die overliepen met Duitse soldaten. De Jodenhaat en de uiteindelijke holocaust startte heel voorzichtig, bijna stiekem. De bezetter wilde ons laten wennen.
In Westerbork hing een lijst met maatregelen die de ‘nieuwe’ overheid nam tegen onze Joodse Nederlanders. Regels die dus ook in Sliedrecht golden. Een paar voorbeelden:
In 1940 begon het bij de overheid, men mocht geen Joden meer aannemen. Een paar maanden later kwam de ariërverklaring. En weer later werden de Joden ontslagen.
In 1941 raakte het meer het publieke leven. Joden mochten niet meer naar de bioscoop, universiteit, café, bibliotheek, zwembaden, musea, dierentuinen en schouwburgen. Kleine stapjes, elke maand een. Geleidelijk werden de Joden volledig uit het publieke leven geweerd.
In 1942 werden de niet Joodse Nederlanders ook verboden opgelegd. Men mocht geen Joodse schoonmakers hebben. Men mocht niet meer trouwen met Joden en zeker niet de liefde bedrijven. Ze mochten niet meer op bezoek komen of iets kopen. Weer kleine stappen.
En op 15 juli van dat jaar vertrok de eerste trein naar Westerbork.
En in september van datzelfde jaar werden onze Joodse families opgepakt en in dezelfde trein geplaatst.
Er waren Nederlanders die vochten, vluchtten, maar ook die berusten. Het waren immers maar kleine stapjes, hoe erg was het nu eigenlijk?
Hoe zou u reageren?
Ik hoop dat ik niet zou berusten.
Tegelijk las ik een artikel over burgemeesters in oorlogstijd. En dat was echt confronterend, slechts een op de vijf burgemeesters was een NSB’er. Ik dacht dat ze bijna allemaal vervangen waren door NSB’ers. En ze waren echt niet allemaal fout, integendeel. Veel burgemeesters hebben wel een fundamentele beoordelingsfout gemaakt. Ze dachten dat door te blijven zitten en reeksen van inhoudelijke beleidsconcessies te doen erger kon worden voorkomen. Het waren kleine stapjes. Dat is berusten.
En als ik dan heel eerlijk ben, zou ik als uw burgemeester, niet hetzelfde doen? U proberen te behoeden voor erger. Zo ken ik mijzelf wel…
En u, hoe zou u reageren?
Martin Niemöller, een Duitse geestelijke, maakte dit gedicht over zichzelf.
Toen de nazi's de communisten arresteerden, heb ik gezwegen;
ik was immers geen communist.
Toen ze de sociaaldemocraten gevangenzetten, heb ik gezwegen;
ik was immers geen sociaaldemocraat.
Toen ze de vakbondsleden kwamen halen, heb ik niet geprotesteerd;
ik was immers geen vakbondslid.
Toen ze de Joden opsloten, heb ik niet geprotesteerd;
ik was immers geen Jood.
Toen ze mij kwamen halen
was er niemand meer, die nog protesteren kon.
Aan iedereen die wil leren van onze oorlogsgeschiedenis: beantwoord voor uzelf deze vraag. Of bedenk hoe zou u willen reageren. Zou u vechten, vluchten of berusten?
Verzet, vlucht of berust, de keuze is niet vooraf goed of fout. Maar maak bewust de keuze, ook in de kleine dingen.
Hoe zou u reageren?
Tot zover de burgemeester van Sliedrecht.
-S.jpg)
